Stopy u dzieci – jak o nie dbać?

Małe stópki dziecka mimo, że wyglądają bardzo podobnie do stóp dorosłego człowieka, nie są jednak ich miniaturą. Nie mają bowiem sklepień, a całą podeszwę stopy wypełnia tkanka tłuszczowa, która zanika dopiero w czasie chodzenia. Warto dbać o stopy malucha już od pierwszych kroków, ponieważ w dzieciństwie wady stóp da się zniwelować, a w dorosłym życiu może to być już niemożliwe.  Jak więc dbać o stopy dziecka, aby rozwijały się prawidłowo, jakie obuwie będzie dla malucha najlepsze i kiedy powinien zacząć je nosić? Na te pytania odpowiada lek. med. Małgorzata Bernacka, specjalista rehabilitacji medycznej z Centrum Medycznego Scanmed.

Kiedy zacząć zwracać uwagę na dziecięce stopy?

Stopa dziecka nie jest miniaturą stopy dorosłego. Wygląd i funkcja stóp w okresie dziecięcym dynamicznie się zmienia, przez co tym bardziej wymagają bacznej kontroli otoczenia. Stopy dziecka są okresowo oceniane przez lekarza po urodzeniu i w pierwszych miesiącach życia, a w późniejszym czasie także podczas okresowego bilansu zdrowia dziecka. Wszelkie wymagające leczenia nieprawidłowości w zakresie stóp powinny być w czasie tych wizyt rozpoznane, a leczenie rozpoczęte przed 4. rokiem życia. Lekarz specjalista adekwatnie do rozpoznania i nasilenia nieprawidłowości w zakresie stóp decyduje o wyborze odpowiedniej terapii: dobiera ćwiczenia, zaleca noszenie ortoz (np. łusek, wkładek do obuwia, gipsów korekcyjnych) lub ordynuje leczenie operacyjne.

Patologie stóp występują szacunkowo zaledwie u 2% noworodków. Tymczasem rozpoczynając edukację szkolną już ok. 12% dzieci wykazuje deformację stóp, a finalnie aż 60% dorosłych ma chore stopy. Wysoka dynamika rozwoju stopy w okresie dziecięcym powoduje konieczność ich obserwacji także przez rodziców. Niemniej trudno im rozróżnić czy obserwowana odmienność stóp dziecka jest mogącą się utrwalić patologią wymagającą wizyty u lekarza specjalisty, czy to jeden z etapów rozwoju stóp dziecka. Przykładowo wiele małych dzieci, zwłaszcza zaczynających chodzenie, sprawia wrażenie jakby miały płaskostopie stąpając na wewnętrznych krawędziach stóp i ustawiając stopę do wewnątrz. Miękka stopa, nie w pełni uwapnione kości, wiotkie elementy budujące stawy i obfita zwykle poduszeczka tłuszczowa na stopach potęgują to wrażenie. W takiej sytuacji interwencja specjalisty nie jest konieczna, ale rodzicom trudno jest to zweryfikować. Warto konsultować z lekarzem wszelkie wątpliwości i niepokojące objawy.

Jakie nieprawidłowości może stwierdzić lekarz?

Badanie lekarskie pozwala rozpoznać wady stóp od najczęściej obserwowanych u dzieci płaskostopia, stopy płasko-koślawej, po rzadsze: stopę piętową, wydrążoną czy stopę końsko-szpotawą.

Jeszcze raz podkreślę, jak bardzo ważna jest współpraca rodziców w procesie ustalania rozpoznania i leczenia wad stóp u dziecka. W przypadku stwierdzenia wady kwalifikującej się do leczenia, niezależnie od jego formy, rola rodzica w kształtowaniu prawidłowych nawyków i jego współuczestnictwo w terapii są nieocenione. Zwracanie uwagi na wygląd stóp dziecka, ustawienie kończyn dolnych, sposób chodzenia, reagowanie na zgłaszane przez dziecko dolegliwości dotyczące kończyn dolnych stanowi klucz do wczesnego rozpoznania wady. Systematyczne i konsekwentne nadzorowanie wykonywania ćwiczeń czy stosowania ortoz jest niezbędne do wdrożenia skutecznego leczenia.

Jak dbać o dziecięce stopy?

Istotna jest dbałość o właściwą higienę stóp malucha, stała ich kontrola i ewentualna redukcja zbyt wysokiej masy ciała dziecka. W trakcie czynności pielęgnacyjnych rodzice powinni obserwować stopy dziecka i konsultować z lekarzem specjalistą (pediatrą, ortopedą dziecięcym czy neurologiem dziecięcym) niepokojące ich nieprawidłowości:

- nieprawidłowy kształt palców stóp,

- płaskie stopy, zwłaszcza u dzieci powyżej 5-6 r.ż.

- nadmierne zbliżenie do siebie kostek wewnętrznych, ustawianie pięt do wewnątrz (przy obserwacji od tyłu),

- chód z ustawieniem stóp do wewnątrz (ustawienie istotnie wyrażone i nie zanikające w 18-24 m.ż.),

- chód z ustawieniem stóp na zewnątrz (częstsze u wcześniaków),

- niższe ustawienie pośladka, biodra po jednej stronie, spłycenie talii (może być objawem skrócenia kończyny dolnej),

- utykanie lub inne nagłe zmiany w sposobie poruszania się dziecka,

- dolegliwości bólowe zgłaszane przez dziecko podczas chodzenia,

- nadmierny wyprost w stawach kolanowych, łokciowych, a w szczególności w stawach palców,

- stałe chodzenie na palcach, zwłaszcza powyżej 2 r.ż.

- jeśli dziecko nie chodzi samodzielnie do 18 m.ż.

- sztywność, wrażenie oporu stawianego przez stopę w trakcie poruszania nią przez rodzica,

- wrastanie paznokci stóp,

- odciski, modzele na stopach u dzieci chodzących.

Jakie buty wybierać dla dziecka? Jakie wkładki do obuwia są polecane?

Niemowlętom nie zaleca się zakładania obuwia. Przez kilka miesięcy od rozpoczęcia chodzenia dziecko nie musi nosić obuwia w warunkach domowych. Ma to na celu doskonalenie stereotypu chodu, funkcji palucha i rozwijanie mięśni stóp. Niemniej należy chronić stopy dziecka przed zranieniem oraz minimalizować ryzyko poślizgnięcia się.

Kiedy pociecha zaczyna pewniej zwiedzać świat na własnych nóżkach, dla zapewnienia prawidłowego rozwoju stóp, rodzice powinni wybrać optymalne obuwie. But musi być dopasowany do szerokości i długości stopy, co wiąże się z częstym sprawdzaniem przez rodzica, czy stopa nie urosła i czy obuwie nie wymaga wymiany. Ważne, by grzbiet stopy nie był uciskany przez nieprawidłowo wyprofilowaną cholewkę buta, zbyt ściśle zawiązane sznurowadła czy dopięte rzepy. Wzmocnienie (usztywnienie) obejmujące piętę nie powinno jej dodatkowo koślawić, ustawiać nadmiernie do wewnątrz. Szerokie, wysokie, półokrągłe noski mają na celu pozostawienie przestrzeni dla palców. Niezbyt gruba i elastyczna podeszwa podczas chodzenia dobrze przenosi informacje czuciowe, przyczyniając się do nauki prawidłowego chodu, rozwoju równowagi, koordynacji i kształtowania postawy ciała. Zaleca się obuwie wykonane z naturalnych materiałów i niezbyt ciężkie.

W przypadku dzieci noszących ortozy należy zwrócić uwagę, by obuwie było wystarczająco głębokie, żeby pomieścić dodatkową jej objętość.

Rodzaj obuwia oraz ortoz (np. wkładek, łusek) dla stóp z istotną deformacją ordynuje lekarz po zbadaniu dziecka. Zależnie od rodzaju i nasilenia wady rodzic otrzymuje informację, czy zastosować ortozy i obuwie wykonywane seryjnie, czy konieczne będzie wykonanie ich indywidualnie do kształtu stopy dziecka.

Jakie ćwiczenia, zabawy warto praktykować profilaktycznie?

Podstawą dla wykształcenia prawidłowej funkcji i budowy stóp, a co za tym idzie prawidłowego poruszania się, są odpowiednio wykształcone mięśnie stóp i całych kończyn dolnych oraz prawidłowa masa ciała. Wszystkim dzieciom zaleca się chodzenie boso, bieganie i zabawy na nierównym, plastycznym podłożu - piasku, trawie czy grubym dywanie.

Stopy dobrze rozwija wspinaczka i systematyczne ćwiczenia takie jak chwytanie palcami stóp przedmiotów, przetaczanie stopą przedmiotów, wspinanie się na palce i chodzenie na piętach czy obracanie tułowia w prawą i lewą stronę stojąc na jednej nodze. Wsparciem dla terapii jest również masaż stóp wykonywany zgodnie z zaleceniami lekarza.

Nie ma uniwersalnego zestawu ćwiczeń dla każdej dziecięcej stopy. Są one zlecane adekwatnie do wady po zbadaniu dziecka przez lekarza. Indywidualny instruktarz ćwiczeń w warunkach Poradni Rehabilitacyjnej i kontynuacja tych ćwiczeń w warunkach domowych to bardzo istotny element leczenia deformacji stóp u dzieci.

Odpowiedzi udzieliła:

lek. med. Małgorzata Bernacka, specjalista rehabilitacji medycznej z Centrum Medycznego Scanmed